Πώς ο επίμονος φόβος και το άγχος μπορούν να επηρεάσουν τη μάθηση, τη συμπεριφορά και την υγεία των μικρών παιδιών

Τα στοιχεία της νευροεπιστήμης μας βοηθούν ολοένα και περισσότερο να καταλάβουμε πώς ο φόβος και το άγχος στην παιδική ηλικία διαμορφώνουν τον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο του μικρού παιδιού, με διαρκή αποτελέσματα στη μάθηση και την ανάπτυξη.

Όπως προκύπτει από επιστημονικές έρευνες, η πρώιμη έκθεση στη βία και σε άλλες περιστάσεις που προκαλούν επίμονο φόβο και χρόνιο άγχος μπορεί να έχουν δια βίου συνέπειες διαταράσσοντας την αναπτυσσόμενη αρχιτεκτονική του εγκεφάλου.

Μερικές από αυτές τις εμπειρίες που είναι είτε μεμονωμένα, είτε επαναλαμβανόμενα  γεγονότα, μπορεί να επιμείνουν με την πάροδο του χρόνου. Όλες αυτές οι εμπειρίες έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν, να επιλύουν προβλήματα, να σχετίζονται με άλλους και να συνεισφέρουν στην κοινότητά τους.

Όλα τα παιδιά αντιμετωπίζουν φόβους κατά την παιδική ηλικία, συμπεριλαμβανομένου του φόβου για το σκοτάδι, τα τέρατα και τους ξένους. Αυτοί οι φόβοι είναι φυσιολογικές πτυχές της ανάπτυξης και έχουν προσωρινό χαρακτήρα. Αντίθετα, οι απειλητικές συνθήκες που προκαλούν επίμονο φόβο και άγχος προβλέπουν σημαντικό κίνδυνο για δυσμενείς μακροπρόθεσμες εκβάσεις από τις οποίες τα παιδιά δεν αναρρώνουν εύκολα. Σωματική, σεξουαλική ή συναισθηματική κακοποίηση, σημαντική κακοποίηση του ενός γονέα από τον άλλο και επίμονη απειλή βίας στην κοινότητα είναι παραδείγματα τέτοιων απειλητικών καταστάσεων.

Δυστυχώς, πολλά παιδιά εκτίθενται σε τέτοιου είδους εμπειρίες. Η παιδική κακοποίηση έχει αποδειχθεί ότι συμβαίνει συχνότερα σε οικογένειες που αντιμετωπίζουν υπερβολικά επίπεδα άγχους (ενδοκοινοτική βία, κατάχρηση ουσιών από γονείς ή σημαντική κοινωνική απομόνωση).

Σε παγκόσμιο επίπεδο, σύμφωνα με μελέτες  του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών για τη βία κατά των παιδιών ανέφερε ότι περισσότερα από 130 εκατομμύρια παιδιά υπήρξαν μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας και 200 εκατομμύρια έχουν υποστεί κάποια μορφή σεξουαλικής κακοποίησης. Για τα παιδιά που ζουν σε τέτοιες συνθήκες, οι συχνές και επαναλαμβανόμενες απειλές δημιουργούν τη δυνατότητα αυξημένου φόβου και χρόνιου άγχους.

Η έρευνα της συμπεριφορικής νευροεπιστήμης υποστηρίζει ότι σοβαρές εμπειρίες που προκαλούν φόβο, προκαλούν φυσιολογικές αντιδράσεις που επηρεάζουν την αρχιτεκτονική του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου. Η χρόνια ενεργοποίηση των συστημάτων απόκρισης στο άγχος έχει αποδειχθεί ότι διαταράσσει την αποτελεσματικότητα του εγκεφαλικού κυκλώματος και οδηγεί τόσο σε άμεσα όσο και σε μακροπρόθεσμα προβλήματα στη μάθηση, τη συμπεριφορά και τη σωματική και ψυχική υγεία. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν η υπερφόρτωση του συστήματος συμβαίνει σε ευαίσθητες περιόδους πρώιμης ανάπτυξης του εγκεφάλου. Παρά αυτήν τη ραγδαία αυξανόμενη βάση γνώσεων, ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά κενά στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες ανταποκρίνονται στις αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών που αντιμετωπίζουν τακτικά σοβαρά γεγονότα που προκαλούν φόβο.

Η επιστήμη του φόβου και του άγχους

Μερικοί τύποι φόβου είναι φυσιολογικές πτυχές της ανάπτυξης. Τα βρέφη αρχίζουν να βιώνουν συναισθήματα φόβου και να τα διαφοροποιούν από άλλα συναισθήματα ηλικίας μεταξύ 6 και 12 μηνών. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης παιδικής περιόδου, τα νήπια και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας συνήθως εκφράζουν τον φόβο με μια μεγάλη ποικιλία εκδηλώσεων. Σε γενικές γραμμές, οι φυσιολογικοί φόβοι προσχολικής ηλικίας δεν διαταράσσουν τη ζωή ενός παιδιού και εξαφανίζονται έως την ηλικία των 7 ή 8 ετών. Δηλαδή, ενώ τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν αυτούς τους φόβους σε συγκεκριμένες στιγμές (όπως την ώρα για ύπνο) ή σε απόκριση σε ορισμένα γεγονότα (για παράδειγμα , όταν έρχονται αντιμέτωποι με έναν ξένο), η συνολική συμπεριφορά τους δεν υποδηλώνει ότι είναι γενικά φοβισμένα ή στενοχωρημένα.

Η εμφάνιση και η πορεία των τυπικών παιδικών φόβων διαφέρουν από τους φόβους και το άγχος που προκαλούνται από τραυματικές καταστάσεις όπως σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση ή έκθεση σε οικογενειακή βία. Ενώ οι τυπικοί φόβοι εξαφανίζονται με την ηλικία, ο φόβος και το άγχος που προκαλούνται από κακομεταχείριση και άλλες απειλητικές καταστάσεις  εμμένουν.

Η επιστημονική έρευνα παρέχει μια εξήγηση για το γιατί τα παιδιά ξεπερνούν τους τυπικούς φόβους. Πολλοί προκύπτουν από τη δυσκολία που έχουν τα μικρά παιδιά στη διάκριση μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού. Καθώς μεγαλώνουν, κατανοούν καλύτερα τι είναι αληθινό και τι όχι. Αναπτύσσουν επίσης τις γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες που απαιτούνται για την καλύτερη κατανόηση της προβλεψιμότητας στο περιβάλλον τους και, ως εκ τούτου, αποκτούν μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου.

Η πρώιμη έκθεση σε εξαιρετικά τρομακτικά γεγονότα επηρεάζει τον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο, ιδιαίτερα εκείνες τις περιοχές που εμπλέκονται τα  συναισθήματα και η μάθηση. Μελέτες νευροαπεικόνισης ανθρώπινου εγκεφάλου, αποκαλύπτουν πρωτοποριακές ιδέες για το εγκεφαλικό κύκλωμα που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουμε να φοβόμαστε και πώς συνδέουμε ένα συγκεκριμένο γεγονός ή εμπειρία με αρνητικά αποτελέσματα. Δύο εκτενώς μελετημένες δομές που βρίσκονται στον εγκέφαλο - η αμυγδαλή και ο ιππόκαμπος - ασχολούνται με τη ρύθμιση του φόβου. Η αμυγδαλή ανιχνεύει εάν ένα ερέθισμα, ένα άτομο ή ένα γεγονός απειλεί και ο ιππόκαμπος συνδέει την αντίδραση στον φόβο με το πλαίσιο στο οποίο συνέβη το αποτρεπτικό ερέθισμα ή το απειλητικό γεγονός. Μελέτες δείχνουν επίσης ότι τόσο η αμυγδαλή, όσο και ο ιππόκαμπος διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο πώς το σώμα ανταποκρίνεται στην απειλή. 

Η αύξηση των επιπέδων του άγχους επηρεάζει την ανάπτυξη του προμετωπιαίου φλοιού, την περιοχή του εγκεφάλου που, στον άνθρωπο, είναι κρίσιμη για την εμφάνιση εκτελεστικών λειτουργιών - ένα σύμπλεγμα ικανοτήτων όπως, προγραμματισμός, ακολουθία και  εκτέλεση σχεδίου,  έλεγχος και η εστίαση της προσοχής, αναστολή παρορμητικών συμπεριφορών  και  ενσωμάτωση  νέων πληροφοριών στη λήψη αποφάσεων. Αυτές οι δεξιότητες συνεχίζουν να αναπτύσσονται και να γίνονται όλο και πιο σημαντικές καθ 'όλη τη διάρκεια των σχολικών ετών, έως την ενηλικίωση. Η έρευνα της συμπεριφορικής νευροεπιστήμης μας δείχνει ότι ο προμετωπιαίος φλοιός είναι πολύ ευαίσθητος στις επιζήμιες επιπτώσεις της υπερβολικής έκθεσης στο άγχος και ότι η αναπτυσσόμενη αρχιτεκτονική του είναι ευάλωτη στις αρνητικές επιπτώσεις του χρόνιου φόβου. 

Τα παιδιά που είχαν χρόνιες και έντονες φοβικές εμπειρίες συχνά χάνουν την ικανότητα διάκρισης μεταξύ απειλής και ασφάλειας.

Η επιστημονική γνώση γύρω από το φόβο και το άγχος επισημαίνει τρεις σημαντικές επιπτώσεις:

• Τα μικρά παιδιά μπορούν να αντιληφθούν απειλή στο περιβάλλον τους, αλλά, σε αντίθεση με τους ενήλικες, δεν έχουν τις γνωστικές ή φυσικές ικανότητες να ρυθμίσουν την ψυχολογική τους ανταπόκριση, να μειώσουν την απειλή ή να απομακρυνθούν από την απειλητική κατάσταση. Ως αποτέλεσμα, σοβαρά γεγονότα που προκαλούν φόβο όπως η οικογενειακή βία μπορεί να έχουν σημαντικές και μακροχρόνιες επιπτώσεις στο αναπτυσσόμενο παιδί, ξεκινώντας από την παιδική ηλικία.

• Τα παιδιά δεν ξεπερνούν φυσικά τις πρώιμες αντιδράσεις φόβου με την πάροδο του χρόνου. Εάν εκτίθενται σε επίμονο φόβο και υπερβολική απειλή κατά τη διάρκεια ευαίσθητων περιόδων στην αναπτυξιακή διαδικασία, ενδέχεται να μην αναπτύξουν υγιή πρότυπα ρύθμισης απειλών / άγχους. Όταν συμβαίνουν, αυτές οι διαταραχές δεν εξαφανίζονται φυσικά.

• Η απλή απομάκρυνση ενός παιδιού από ένα επικίνδυνο περιβάλλον δεν θα αναιρέσει από μόνη της τις σοβαρές συνέπειες ή δεν θα ακυρώσει τις αρνητικές επιπτώσεις της πρώιμης μάθησης του φόβου. Τα παιδιά που έχουν τραυματιστεί  πρέπει να βρίσκονται σε ευαίσθητα και ασφαλή περιβάλλοντα που αποκαθιστούν την αίσθηση ασφάλειας, ελέγχου και προβλεψιμότητας - και απαιτούνται υποστηρικτικές παρεμβάσεις για να διασφαλιστεί η παροχή αυτών των περιβαλλόντων.

Ως αποτέλεσμα, είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε τις αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών, ξεκινώντας από τα πρώτα στάδια της βρεφικής ηλικίας, εστιάζοντας ιδιαίτερα την προσοχή στην πρόληψη του επίμονου φόβου και του άγχους.
Τα παιδιά που ζουν σε βίαια περιβάλλοντα  αντιμετωπίζουν περισσότερα συμπεριφορικά προβλήματα, καταγράφονται  περισσότερες ενδείξεις διαταραχής μετατραυματικού στρες και  παρουσιάζουν αυξημένα σωματικά συμπτώματα καθώς και χαμηλότερη ικανότητα ενσυναίσθησης και μειωμένης αυτοεκτίμησης.

Μετάφραση/Προσαρμογή:upbility.gr

Πηγή: Violence and development, Nathan A. Fox, Department of Human Development, University of Maryland, Jack P. Shonkoff, Center on the Developing Child at Harvard University, usa

Διαβάστε Επίσης:

Ψυχική Υγεία Παιδιών